Miejsca warte zobaczenia
ZABYTKI W GMINIE SZCZAWIN KOŚCIELNY:
Obszar gminy Szczawin Kościelny jest unikatowym miejscem kumulacji różnych form dziedzictwa kulturowego, pozostałego po poprzednich pokoleniach, wpływając w ten sposób na specyfikę gminy. Spuścizna poprzednich okresów w dziejach gminy Szczawin Kościelny przybiera różną postać, w różny sposób kształtując wrażliwość mieszkańców. Najbardziej wyraziste jest dziedzictwo kulturowe w postaci zabytkowych obiektów architektonicznych i historii sławnych ludzi urodzonych na opisywanym terenie.
OBIEKTY ARCHITEKTURY SAKARALNEJ
Najstarszymi a zarazem najbardziej zakorzenionymi w kulturze gminy Szczawin Kościelny budowlami zabytkowymi są obiekty architektury sakralnej, czyli kościoły. Zachwycają one przede wszystkim monumentalnością oraz arcydziełem wykonania wnętrza, ponieważ żaden inny typ budowli na opisywanym terenie nie wymagał zastosowania tak skomplikowanych konstrukcji budowlanych oraz najwyższego kunsztu sztuki dekoratorskiej. Ponadto dowodzą wiary chrześcijańskiej miejscowej ludności.
Na terenie gminy Szczawin Kościelny występują trzy kościoły, które są nieocenionym spadkiem dziedzictwa kulturowego dla mieszkańców gminy, a zarazem świadectwem ich wiary.
Kościół parafialny pod wezwaniem Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny w Szczawinie Kościelnym pochodzi z 1661 roku i posiada styl barokowo-klasycystyczny.
Budowla jest orientowana i wymurowana z czerwonej cegły, a następnie otynkowana. Główne przebudowy kościoła zostały wykonane według projektu architekta Hilarego Szpilowskiego. W kościele można wyodrębnić tylko jedną nawę, zbudowaną na planie prostokąta. Nawa natomiast została podzielona na trzy przęsła. We wnętrzu kościoła dominuje układ ścienno-filarowy, któremu towarzyszą niskie i głębokie wnęki arkadowe na ołtarze boczne. Zarówno w nawie jak i w prezbiterium znajdują się sklepienia kolebkowo-krzyżowe, natomiast nad chórem zakonnym kolebkowe. Chór muzyczny ma charakter klasycystyczny i utwierdzony został na dwóch parach kolumn oraz na dwóch półkolumnach toskańskich. Pod chórem mieści się kruchta z wejściami. Natomiast posadzka wyłożona została płytami z czerwonego i szarego marmuru.
Ołtarz główny pochodzący z drugiej połowy XVIII wieku wykonany został w stylu barokowym. Na wysokim, dwuczłonowym cokole znajdują się rzeźby, między innymi Matki Boskiej Bolesnej i św. Jana Ewangelisty. Najważniejszym miejscem, skupiającym uwagę jest obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem w sukni ze srebrnej barokowej blachy, datowanej na przełom XVII i XVIII wieku. Natomiast na zasuwie znajduje się obraz Nawiedzenia Najświętszej Panny Marii, pochodzący prawdopodobnie z 1793 roku domniemanego autorstwa Franciszka Smuglewicza. Zwieńczenie ołtarza opatrzone zostało obrazem Chrystusa na krzyżu z końca XVIII wieku. Do ołtarza głównego bezpośrednio przylegają dwa rokokowo-klasycystyczne ołtarzyki boczne pochodzące z drugiej połowy XVIII wieku.
Ołtarz główny od nawy głównej oddziela tralkowa balustrada barokowa, pochodząca z drugiej połowy XVIII wieku. Ponadto we wnętrzu kościoła ulokowanych zostało sześć ołtarzy bocznych, położonych naprzeciw siebie, po trzy na prawej i na lewej ścianie. Ołtarze te datowane są na czwartą ćwierć XVIII wieku, wewnątrz których mieszczą się obrazy.
Poza tym wnętrze kościoła zdobi poźnobarokowa ambona, pochodząca z drugiej połowy XVIII wieku idealnie współgrająca z umieszczonym pod nią konfesjonałem, na baldachimie której widnieje rzeźba Mojżesza z tablicami dekalogu. Usytuowane tutaj również zostały dwie kropielnice: piaskowa i granitowa oraz sześć późnobarokowych konfesjonałów.
Ponadto bardzo cennym elementem wyposażenia kościoła jest miedzioryt z 1718 roku, autorstwa Johanna Gottfielda Krisnera z Lipszyc, przedstawiający mapę Polski z rozmieszczeniem i spisem konwentów reformackich w Polsce i sygnaturę grafika.
Zewnętrzna część frontowa budynku, czyli fasada, jest dwukondygnacyjna, gdzie lekko cofnięta część środkowa wsparta została w dolnej kondygnacji kolumnami toskańskimi, zaś w górnej jońskimi oraz zwieńczona trójkątnym szczytem. Poza tym w fasadzie wyróżnia się jej części boczne. Przed fasadą rozpościera się kamienny taras ogrodzony żelazną balustradą z końca XVIII wieku. Całą bryłę budowli pokrywają dwuspadowe dachy i tylko na skrajach fasady mieszczą się dwa daszki stożkowe.
Natomiast podziemiach kościoła mieści się krypta o kolebkowo-krzyżowych sklepieniach, wspartych na filarach.
Kościół parafialny pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii w Suserzu wzniesiony został według projektu architekta Hilarego Szpilowskiego w 1810 roku. Dopiero osiemdziesiąt lat później w 1890 roku nadbudowane zostały wieże kościelne. Autorem polichromii wnętrza, którą datuje się na 1894 rok, był natomiast malarz Leon Zdziarski.
Klasycystyczny, orientowany, murowany z cegły i otynkowany kościół usytuowany został malowniczo na wzniesieniu. Budowla powstała na planie prostokąta, który zamknięty został trójbocznie od wschodu, natomiast od zachodu zakończony dwuwieżowym przęsłem.
fot.echo
Wewnątrz kościoła, w części gdzie mieści się prezbiterium, pod którym znajduje się krypta grobowa rodziny Skarżyńskich, ulokowana została niska ściana, w formie rotundy ołtarzowej. Wokół owej rotundy kryją się pomieszczenia zakrystii, skarbca oraz kruchty.
Między wieżami w zachodniej części budowli znajduje się kruchta, nad którą ulokowany został balkon chóru muzycznego. Natomiast nawa główna ma kształt prostokąta. Jej boczne ściany urozmaicone zostały trzema parami wnęk arkadowych ołtarzy bocznych po prawej i lewej stronie, między którymi znajdują się przyścienne filary wsparte na cokołach, służących jako wsparcie okalającego wnętrze belkowania.
Charakterystyczną cechą architektury wnętrza kościoła są płaskie stropy.
Niezwykle ciekawe i przykuwające uwagę jest wyposażenie kościoła, zwłaszcza zaś murowane ołtarze. Najważniejszy z nich, ołtarz główny, pochodzi, podobnie jak cały kościół, z 1810 roku i jest autorstwa tego samego architekta. Występuje w formie tzw. mensy klasycystycznej, ozdobionej laurowymi girlandami. Natomiast tabernakulum ma postać świątynki ozdobionej laurowymi zwisami, ponad którą wisi obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem zwanej Suserską, z racji, iż słynie on z cudów.
Obraz ten pochodzi prawdopodobnie z XVII wieku, na zasuwie którego kryje się obraz św. Rocha, autorstwa malarza Adriana Głębockiego, datowany na drugą połowę XIX wieku. Boczne ołtarze są późnoklasycystyczne i pochodzą z drugiej połowy lub końca wieku XIX. Uzupełnieniem wyposażenia wnętrza kościoła są klasycystyczna ambona i chrzcielnica, datowane na 1810 rok, wykonane według projektu Hilarego Szpilkowskiego, który wówczas działał na opisywanym terenie. Znamienną częścią wyposażenia kościoła w Suserzu są również dwa barokowe konfesjonały, wykonane w pierwszej ćwierci XIX wieku. Podkreślić należy, iż kościół w Suserzu posiada bardzo cennie wyposażone wnętrze, zaś większość sakralnych przedmiotów datuje się na XVIII i XIX wiek.
Z zewnątrz natomiast zachwyca zachodnia fasada budynku ze względu na cenne ryzality oraz towarzyszące im pary pilastrów toskańskich, zwieńczonych belkowaniem, a także trójkątny, ogzymsowany szczyt. Interesujące jest również wejście do kościoła, przede wszystkim ze względu na zachowane drzwi z charakterystycznymi okuciami i zabytkową klamką, ponad którymi znajduje się płycina i kordonowy gzyms.
Równie ciekawe i reprezentujące wysoką wartość sztuki dekoratorskiej w zewnętrznej części budynku są elewacje boczne, bonitowanie części prezbiterialnej oraz półkoliste okna wsparte na gładkim gzymsie kordonowym z kostkami. Dach jest natomiast dwuspadowy i pokryty blachą, tylko nad wieżami pokryty tzw. blaszanymi chełmami.
Kościół parafialny pod wezwaniem św. Stanisława Kostki w Trębkach wzniesiony został w 1802 roku. Projektodawcą tej budowli był architekt Hilary Szpilowski. Kościół posiada cechy stylu klasycystycznego i zwrócony jest częścią pezbiterialną na południowy-wschód.
Budowla, powstała na planie prostokąta, jest w całości murowana z cegły, a następnie otynkowana, w części również podpiwniczona.
fot.echo
Wnętrze kościoła charakteryzują ścięte naroża nawy z absydą ołtarzową w kształcie półkuli. Po obydwu bokach absydy ołtarzowej znajdują się pomieszczenia oraz skarbczyk z lożami na piętrze, zaprojektowane w kształcie podkowy, do których wchodzi się z owalnej kruchty. Od strony frontalnej w budynku mieści się kruchta i klatka schodowa, prowadząca na chór i poddasze. Natomiast wewnętrzne, boczne ściany nawy urozmaicone zostały płytkimi arkadowymi wnękami, ponad którymi rozciągają się wokół ząbkowe gzymsy i półkoliste okna.
Zróżnicowane są również stropy, gdyż nad nawą występuje wydatna faseta, a nad pozostałymi pomieszczeniami stropy są płaskie.
Bogatym wyposażeniem charakteryzuje się wnętrze kościoła. Wśród najcenniejszych elementów wymienić należy klasycystyczny ołtarz główny, datowany na początek XIX wieku, projektu Hilarego Szpilkowskiego, który zdobi obraz Chrystusa Ukrzyżowanego, pochodzący prawdopodobnie z pierwszej połowy XIX wieku. Po bokach obrazu znajdują się dwie rzeźby puttów, ulokowane na kolumnowych wspornikach.
fot.echo
Wzbudzający uwagę jest również nowy ołtarz boczny z pierwszej połowy XIX wieku, mieszczący wewnątrz obrazy. Kolejnym elementem składającym się na wyposażenie kościoła są ambona i chrzcielnica, posiadające cechy stylu klasycystycznego, które pochodzą z początku XIX wieku i wykonane zostały według projektu Hilarego Szpilkowskiego.
Kościół w Trębkach posiada wiele innych cennych przedmiotów liturgicznych i elementów wyposażenia wnętrza, wśród których wymienić należy a przykład: lichtarz na paschał, monstrancję, kielichy, relikwiarz i kociołek na wodę święconą.
Ciekawie zdobione są także zewnętrzne ściany budowli, między innymi za pomocą gzymsów, belkowania, ryzalitów, arkadowych portyków, kolumn toskańskich. Charakterystyczną cechą kościoła jest również zastosowanie dwóch typów okien: półkolistych i kwadratowych. Natomiast dach jest czterospadowy z tzw. powiekami i pokryty blachą.
OBIEKTY ARCHITEKTURY ŚWIECKIEJ
Teren gminy Szczawin Kościelny to także interesujące skupisko licznych dworków i parków podworskich. Są one niezatartymi piętnem czasu obiektami dziedzictwa kulturowego, związanymi bezpośrednio z życiem i działalnością przodków.
Zespół parkowo-dworski w Słupie składa się z reszty parku krajobrazowego i murowanego dworku. Klasycystyczny dwór w Słupie pochodzi z drugiej połowy XIX wieku i należał do rodziny Kownackich, z której pochodziła znana pisarka książek dla dzieci – Maria Kownacka. Interesujący był również park krajobrazowy, otaczający dwór, gdyż składał się z dwóch, czterobocznych stawów, połączonych groblą, usytuowanych wśród przepięknych drzew. W zaciszu parku znajduje się ponadto pomnik powstańców, zamordowanych przez hitlerowców.
fot.echo
Maria Kownacka jest postacią z której mieszkańcy gminy Szczawin Kościelny są szczególnie dumni. Ta znana pisarka książek dla dzieci, między innymi: Plastusiowego pamiętnika, Kajtkowych przygód, Rogosia z Doliny Roztoki, Szkoły nad obłokami, Głosu przyrody, Razem ze słonkiem itp. oraz wielu utworów scenicznych, baśni i opowiadań, urodziła się 11 września 1894 roku w opisywanym wcześniej dworku w Słupie, na terenie dzisiejszej gminy Szczawin Kościelny.
Szczególną wrażliwość pisarki na piękno rodzimej przyrody rozbudziła w pisarce jej matka – Ludwika Kownacka z Lesznowskich, która zmarła nagle kiedy Maria miała 8 lat. Pochowana została na cmentarzu w Suserzu w
1903 roku. To bolesne doświadczenie zaważyło w znacznym stopniu na dalszym życiu pisarki, gdyż przekreśliło szanse na wyższe studia i spowodowało niemal niekończącą się tułaczkę.
W 1912 roku, po skończeniu Gimnazjum w Warszawie, rozpoczęła pracę na stanowisku nauczycielki, prowadząc tajne nauczanie w Dębowej Górze w ówczesnym powiecie kutnowskim. Na przełomie lat 1914/1915 prowadziła kursy dla dorosłych analfabetów, szkołę dla dzieci i przedszkole we wsi Krzywda na Podlasiu. W kolejnych latach 1915-1918 została wysiedlona do Mińska Litewskiego, gdzie między innymi organizowała szopkę okolicznościową, była słuchaczką wykładów profesora Mariana Nassoniusa z Uniwersytetu Wileńskiego z zakresu literatury polskiej oraz pracowała jako księgowa w Zarządzie Miejskim.
Przełomem w jej życiu okazał się rok 1919, kiedy pisarka nawiązała kontakt z Heleną Radwanową – redaktorką „Płomyka”, co sprawiło, iż Maria Kownacka zaczęła pisać artykuły do czasopism dla dzieci wydawanych przez Naszą Księgarnię. W związku z czym przeniosła się do Warszawy, gdzie przeżyła lata 1919-1939. Podjęła pracę w bibliotece Ministerstwa Reform Szkolnych. Pisarka starała się stale rozwijać i dlatego ukończyła między innymi kurs dla nauczycieli rzemiosł oraz kursy bibliotekarskie. Przeprowadzka na Żoliborz w 1928 roku spowodowała nawiązanie korzystnych kontaktów z Warszawską Spółdzielnią Mieszkaniową oraz z Robotniczym Towarzystwem Przyjaciół Dzieci. Życie w Warszawie sprawiło, iż Kownacka zasłynęła także jako współautorka teatru kukiełkowego „Baj”, pisząc scenariusze do przedstawień, które się tam odbywały. Jednak największy rozgłos przyniosła jej publikacja książki p.t. Plastusiowy pamiętnik w 1936 roku.
Następnym etapem w życiu Marii Kownackiej był okres okupacji hitlerowskiej, który przetrwała prowadząc tajne nauczanie na wsi. W 1944 roku, jeszcze przed wybuchem powstania warszawskiego, powróciła do Warszawy i zajęła się tam między innymi redagowaniem czasopism okupacyjnych dla dzieci i młodzieży. Natomiast po zakończeniu II wojny światowej Kownacka podjęła pracę na stanowisku bibliotekarki w Ministerstwie Rolnictwa. Przejście na emeryturę w 1950 roku zaowocowało następnymi pracami literackimi. Dorobek i zaangażowanie twórczością pisarki dla dzieci i młodzieży było tak wielkie, iż w 1951 i 1956 roku została uhonorowana nagrodą Prezesa Rady Ministrów, zaś w 1952 roku otrzymała nagrodę miasta Warszawy.
Maria Kownacka zmarła 27 lutego 1982 roku w Warszawie.
Maria Kownacka napisała ona ponad 50 książek, które do tej pory są bardzo chętnie czytane przez dzieci i młodzież, a niektóre z nich znalazły się nawet w kanonie lektur szkolnych. Tematyka tych książek zawsze przybliża piękno polskiej przyrody, wartość zwierząt w życiu człowieka oraz wzajemne relacje międzyludzkie. Większość utworów napisanych przez pisarkę jest nawiązaniem do beztroski dziecięcych zabaw, do własnych wspomnień z dzieciństwa, do ukochanej miejscowości – Słup.
Zespół dworski w Trębkach składa się z dwóch dworów, z których pierwszy zbudowany został prawdopodobnie dla rodziny Łączyńskich w połowie XIX wieku. W niedługim czasie, gdyż już w drugiej połowie XIX wieku nastąpiła jego rozbudowa dla potrzeb rodziny Małkowskich lub Radziszewskich.
Jest to dworek parterowy, zaś podpiwniczony tylko w części. Budynek wyposażony został ponadto w ganek z trójkątnym, drewnianym szczytem, który wsparty został na toskańskich kolumnach. Wewnątrz budynku charakterystyczny jest dwutraktowy układ wnętrz.
Drugi z dworków, wchodzących w skład opisywanego zespołu dworskiego, wzniesiony został mniej więcej w tym samym czasie co pierwszy, zapewne dla rodziny Małkowskich, w której urodził się założyciel harcerstwa polskiego – Andrzej Małkowski. Dlatego znajduje się tu wmurowana tablica pamiątkowa i pomnik Andrzeja Małkowskiego.
W latach 1971-1972 dwór przeszedł kapitalny remont i posiada cechy stylu neogotyckiego. Jest to niewielki murowany, otynkowany, parterowy budynek, wybudowany w kształcie litery L. Charakterystyczny jest dwutraktowy układ wnętrz. Z zewnątrz budynek posiada elementy zdobnicze w formie szczytów schodkowych z arkadowymi fryzami, gzymsami i podokapowymi kostkowymi. Wejście zostało ozdobione peudowieżyczkami, między którymi widnieje fryz arkadowy oraz blankowanie. Budynek pokryty jest dwuspadowym dachem krytym blachą.
Z Trębek wywodzi się Andrzej Małkowski, założyciel polskiego harcerstwa. Andrzej Małkowski urodził się 31 października 1888 roku w Trębkach, gdzie spędził swoje dzieciństwo, czyli pierwszych dziesięć lat życia.
Wychowywany był w ziemiańskiej rodzinie, w atmosferze patriotyzmu. W 1898 roku rodzina Małkowskich przeniosła się do Warszawy, a w niedługim czasie do Galicji, ze względu na większe swobody narodowościowe. Wiedzę zdobywał tam początkowo w szkole średniej w Tarnowie i w Krakowie. Następnie podjął studia na Politechnice Lwowskiej w 1908 roku. Studia dla Andrzeja to obok zdobywania wiedzy, okres żywego zainteresowania studenckimi organizacjami i stowarzyszeniami i właśnie z tych zainteresowań wypłynęła miłość i zaangażowanie ideami skautingu.
Inspiracją do powołania skautingu w kraju była książka angielskiego generała Baden-Powella, opisująca organizację chłopców-zwiadowców, skautów, założoną w 1908 roku, którą Małkowski następnie przetłumaczył na język polski.
Małkowskiego tak bardzo zainspirował sens skautingu, iż już kilka lat później, w kwietniu 1911 roku, zorganizował we Lwowie pierwszy kurs dla instruktorów skautingu. Miesiąc później, dokładnie 21 maja, wyznaczono Naczelną Komendę Skautową, której nadrzędnym zadaniem stało się formalne zorganizowanie i prowadzenie skautingu. Założony przez Małkowskiego skauting działał tak prężnie, iż kilka miesięcy później, 15 października 1911 roku, wydano pierwszy numer dwutygodnika „Skaut” oraz sformułowano polski odpowiednik nazwy, który do tej pory brzmi – harcerz.
Skauting był wielką miłością Małkowskiego, który w celu pogłębienia swojej wiedzy na ten temat udał się w 1912 roku na trzymiesięczne studia do Londynu. Po powrocie w 1913 roku wraz z żoną Olgą przeniósł się do Zakopanego, gdzie napisał książkę p.t. „Jak skauci pracują”.
Kolejne lata w historii Małkowskiego związane były z okresem I wojny światowej. Jednak starał się on ten czas jak najlepiej spożytkować, w związku z czym w latach 1916-1917 zajął się zgrupowaniem harcerstwa polskiego w Stanach Zjednoczonych. Następnie w 1918 roku wstąpił do oddziałów Wojska Polskiego pod dowództwem generała Józefa Hallera we Francji. Dla potrzeb tajnej misji tworzenia polskich oddziałów zbrojnych w Rosji, bazujących na wywiadzie polskich drużyn skautowskich, otrzymał polecenie wyjazdu do Odessy. Niestety w nocy z 15 na 16 stycznia 1919 roku okręt „Chaouia”, którym płynął Małkowski natknął się na niemiecką minę i zatonął w Cieśninie Messyńskiej z 700 osobami na pokładzie. Z owej masakry uratowano około 20 osób, jednak nie było wśród nich Andrzeja Małkowskiego, który według relacji świadków, oddał swój pas ratunkowy dwunastoletniej dziewczynce.
W Trębkach, miejscowości, z której pochodzi twórca harcerstwa polskiego Andrzej Małkowski, odbywają się obchody kolejnych rocznic urodzin i śmierci tego znamienitego człowieka. Zjeżdżają się na nie harcerze z całej Polski. Ponadto w celu oddania hołdu tragicznie zmarłemu założycielowi Harcerstwa Polskiego w Trębkach przy skrzyżowaniu dróg wzniesiony został kamienny kopiec z wmurowaną brązową tablicą, na której widnieje napis: „Andrzejowi Małkowskiemu współtwórcy Harcerstwa Polskiego urodzonemu 31.X.1888 r. w Trębkach. Zmarłemu tragicznie 16.I.1919 r.”
fot.fotoamator
Ku czci Andrzeja Małkowskiego, jego imieniem nazwana została również Szkoła Podstawowa w Szczawinie Kościelnym. W holu głównym szkoły znajduje się ogromnych rozmiarów tablica pamiątkowa patrona*.
* materiały opracowane na podstawie pracy podyplomowej "Dziedzictwo kulturowe gminy Szczawin Kościelny"
